Onésimus: van onnut naar nuttig

Ik hoorde zondag een preek over de slaaf Onesimus. Daarin concludeerde de dominee drie dingen die volgens mij niet in Filemon staan:

1. Onesimus had geld gestolen van Filemon.
2. Onesimus had dat geld doorgebracht in de wereld, bijvoorbeeld bij verleidelijke vrouwen.
3. Onesimus heeft, toen zijn geld op was en hij radeloos was, gehoord over Paulus en hoopte dat die hem kon helpen.

Al deze drie zaken kunnen gebeurd zijn, maar er staat hier niks over in de kanttekeningen, de Bijbel met Uitleg en ook online heb ik geen andere bronnen kunnen vinden over Onesimus. Punt 1 ging over de ellende van Onesimus en daar verbond de dominee ook onze ellende mee door de zondeval. Maar in het boek Filemon gaat het nergens over de ellende van Onesimus. Dat komt op mij over als een vorm van inlegkunde. Mag een dominee op deze wijze met de Bijbel omgaan? Ik merk dat dominees vaker zaken benoemen die niet in de tekst staan om bijvoorbeeld een tekst meer in te kleuren of het Bijbelgedeelte 'af' te maken. In hoeverre gaat deze exegetische vrijheid van predikanten?

Beste,

Je vraag is even blijven liggen, vandaar dat je even hebt moeten wachten op mijn antwoord. De preek over Onésimus heeft bij jou vragen opgeroepen. Naar aanleiding daarvan ben je op zoek gegaan naar diverse bronnen, maar daarin heb je geen antwoord gevonden. Ik heb, naast de Bijbeltekst, ook een aantal bronnen geraadpleegd waar ik (tussen haakjes) steeds naar verwijs. Je kan dan zelf deze bronnen ook nog nagaan. Hieronder enkele overwegingen. 

Heeft Onésimus geld gestolen van Filémon? In het elfde vers van de brief aan Filémon gaat het erover dat Onésimus eerst ‘onnut’ was voor Filémon. Paulus speelt met de betekenis van de naam Onésimus, wat letterlijk ‘nuttig’ betekent (Studiebijbel Nieuwe Testament deel 8, 2012). Kanttekening 25 wijst bij dit Bijbelvers op de ontrouw van deze weggelopen slaaf en dat hij “u iets ontvreemdde.” Deze twee aspecten worden ook wel verbonden met de tijd voor en na zijn bekering. Toen Onésimus mogelijk heeft gestolen en daarna is weggelopen was hij van “geen nut”, maar na zijn bekering wordt hij “zeer nuttig” (HSV Studiebijbel, 2019). In vers 18 lezen we: “En indien hij u iets verongelijkt heeft of schuldig is, reken dat mij toe.” Thomas Scott schrijft dat Paulus hier een schriftelijke belofte doet dat hij mogelijke schuld bij opeising zou betalen. De woorden “en indien” kunnen opgevat worden als mogelijkheid, maar het grondtaalwoord “ei” kan ook als “omdat” worden opgevat, waarmee de schade als reëel wordt voorgesteld (Studiebijbel NT deel 8, 2012). De Bijbel met uitleg (2015) legt uit dat Onésimus zijn meester Filémon waarschijnlijk heeft bestolen en dat Paulus nu financieel borg wil staan. Thomas Scott houdt het bij een meer algemene uitspraak: “schuldig (…) aan een of andere vorm van bedrog.” Calvijn is meer uitgesproken als hij zegt: “Hieruit kan men opmaken, dat Onésimus ook iets aan zijn heer ontstolen had, zoals bij voortvluchtigen de gewoonte was.” J. van Mourik (2021) geeft aan dat Filémon zich mogelijk bestolen kan voelen. Dit hoeft volgens hem niet te betekenen dat Onésimus gestolen heeft, maar kan er ook op wijzen dat Onésimus Filémon een tijdlang niet heeft gediend. Kortom, diverse teksten en commentaren geven aanknopingspunten dat er onrecht is aangedaan, schuld openstaat en/of er mogelijk sprake is van het stelen van geld.

"Diverse teksten en commentaren geven aanknopingspunten dat er onrecht is aangedaan, schuld openstaat en/of er mogelijk sprake is van het stelen van geld."

Als Onésimus geld heeft gestolen, wat heeft hij er dan mee gedaan? Heeft hij, zoals je in je vraag verwoord, dat geld doorgebracht in de wereld, bijvoorbeeld bij verleidelijke vrouwen? Het is de vraag waarheen Onésimus is gevlucht. De HSV Studiebijbel (2019) stelt dat Onésimus van het geld “de reis naar Rome” kon betalen en daar “een tijdje [kon] wonen.” Dat is gebaseerd op de dateringskwestie van deze brief, die dan rond het jaar 60-62 AD ten tijde van Paulus’ gevangenschap in Rome zou zijn geschreven. De plaats Rome en de datering in de jaren zestig wordt ook gebruikt door de Bijbel met uitleg (2015), Van Mourik (2021) en Thomas Scott.

Studiebijbel NT (deel 8, 2012) legt uit dat, naast Rome (60-62 AD), sommigen uitgaan van Efeze (52-55 AD) of Caesarea (57-59 AD). Dit alles heeft te maken met de tijd en plaats van Paulus’ gevangenschappen. De brief aan Filémon is een brief die uit de gevangenis is geschreven. Volgens de Romeinse wet konden weggelopen slaven, zoals Onésimus, streng worden gestraft of worden veroordeeld tot de dood (Studiebijbel NT deel 8, 2012). In de brief aan Filémon lees ik geen verwijzingen dat het geld is doorgebracht in de wereld, bijvoorbeeld bij verleidelijke vrouwen. Calvijn schrijft in zijn Bijbelcommentaar: “Men weet, hoe slecht de inborst der slaven is geweest, zodat nauwelijks één op de honderd ooit tot goede vrucht kwam. Reeds uit zijn vlucht kan men vermoeden, dat Onésimus door gewoonte en houding verhard was tot doortraptheid.” Toch lijkt dit mij meer een aanname op algemeenheden, dan dat dit vanuit de Bijbeltekst zelf geconcretiseerd kan worden.

Het is onbekend met welk motief Onésimus naar Rome is gegaan. Matthew Henry noemt alleen dat Onésimus tijdens zijn omzwervingen in de stad Rome kwam. Van Mourik (2021) geeft aan dat het motief onbekend is en vraagt zich af of het motief wellicht was om onopgemerkt in de mensenmassa te verblijven, iets dat ook in de HSV Studiebijbel (2019) te vinden is. De andere bronnen die ik heb onderzocht zwijgen over het leven tijdens de vlucht van Onésimus. Ik ben geen concrete inkleuring tegengekomen van doorgebracht geld en evenmin dat dit geld bijvoorbeeld uitgegeven zou zijn bij verleidelijke vrouwen. Uit je vraag maak ik op dat dit laatste als een gedachte in de preek is meegegeven, vanwege het woord ‘bijvoorbeeld’. Hoewel een predikant wel voorbeelden als inkleuring kan gebruiken, meen ik toch dat het wijs is om voorzichtig en terughoudend te zijn om een inkleuring te geven die raakt aan overtreding van het zevende gebod. In de Bijbeltekst en de onderzochte commentaren zie ik geen aanleiding tot die voorbeeldmatige inkleuring.

"Hoewel een predikant wel voorbeelden kan gebruiken, meen ik toch dat het wijs is om voorzichtig en terughoudend te zijn om een inkleuring te geven die raakt aan het zevende gebod."

 

Het derde aspect van je vraag gaat erover dat Onésimus, toen zijn geld op en hij radeloos was, gehoord heeft over Paulus en hij hoopte op zijn hulp. In voorgaande alinea’s heb ik beschreven dat uit Bijbeltekst en bronnen niet objectief blijkt hoe het leven van Onésimus in Rome eruit heeft gezien. Ik heb tot nu toe niets kunnen vinden dat wijst op radeloosheid. Wel blijkt uit het tiende vers dat Paulus en Onesimus elkaar hebben ontmoet. Thomas Scott schrijft: “Toen hij [Onésimus] ertoe kwam om Paulus te beluisteren, uit nieuwsgierigheid of een dergelijk motief, behaagde het God om hem daarbij tot bekering te brengen.” De Bijbel met uitleg (2015) beschrijft ook dat Onésimus tot bekering is gekomen nadat hij van Filémon was weggevlucht. Volgens Calvijn voelt Paulus zich gedrongen om voor Onésimus te pleiten. Paulus toont zich nederig wanneer hij voor deze weggevluchte slaaf de naam ‘zoon’ gebruikt. Die benaming ‘zoon’ wijst erop dat Paulus in geestelijke zin Onésimus als zijn zoon beschouwt. God heeft Paulus gebruikt als werktuig voor zijn bekering, terwijl Paulus om Christus’ wil gevangen zit, schrijft Matthew Henry. Deze bekering en het gekomen zijn tot Christus is de reden dat Paulus nu voor Onésimus pleit bij Filémon.

Paulus schrijft aan Filémon dat Onésimus nu “meer dan een dienstknecht” zal zijn (vers 16) en “u en mij zeer nuttig” (vers 11) is. Matthew Henry wijst bij vers 11 erop “ongeheiligde mensen” nutteloze mensen zijn, omdat zij niet beantwoorden aan het grote doel van hun bestaan. Deze mensen leven buiten Christus en zijn dus in grote ellende en doodsgevaar.

Een predikant kan deze lijnen vanuit het onbekeerde leven van Onésimus doortrekken naar de hoorders. Daarbij is exegetische nauwkeurigheid en geestelijke wijsheid nodig om Bijbels verantwoorde interpretaties en toepassingen te maken, zodat het opkomt vanuit het geïnspireerde Woord en er zeker niet mee in tegenspraak is. In die lijn geldt ook dat Onésimus tot bekering en geloof is gekomen en Paulus hem nu aanbeveelt als een geliefde broeder in de Heere. Gods genade maakt geschikt om te beantwoorden aan het grote levensdoel en dan zijn zulke Godvrezende dienstknechten, zoals Onésimus is geworden, een schat voor een huisgezin (Matthew Henry). Ik sluit daarom aan bij wat Van Mourik (2021) als kern van de brief noemt: “Hij [Paulus] bepleit de zaak van Onésimus bij zijn heer en roept hem op Onésimus als een broeder in Christus te ontvangen.” Juist mensen als Onésimus -en allen die in onze tijd tot bekering en geloof komen en terugkeren naar God en Zijn Woord- zijn van harte welkom en zullen tot nut zijn in het dagelijks leven en ‘in de Heere’!

In de hoop je hiermee wat handvatten te hebben aangereikt en dat jij je in alles te laten leiden door Zijn Woord en Heilige Geest,

Met mooie groet,
A.J.C. van Gent