Modificatie bij mitochondriale ziekten

dr. Stef Groenewoud | Geen reacties | 25-11-2014| 13:00

In Engeland is gestemd over een wetsvoorstel voor genetische modificatie op menselijke embryo's. Specifiek alleen op mensen met mitochondriale ziekten. De behandeling waar het om gaat is dat daarbij de celkern (met het DNA erin wat bepaald hoe je eruit ziet) dus onveranderd wordt gelaten en alleen het mitochondriale DNA (wat niet bepaald hoe je eruit ziet, maar als daar een fout in zit je wel verschrikkelijk ziek kan maken voor de rest van je leven) gerepareerd wordt.

Mijn vraag: ik begrijp niet zo goed hoe dit nou bijbels gezien verkeerd kan zijn. Het argument is namelijk vaak: je knutselt aan Gods creatie. Maar je knutselt niet zodanig aan die persoon dat hij er werkelijk anders uit gaat zien. Daarnaast repareer je juist iets wat God vast en zeker niet had bedoeld. Ook is het denk ik goed om op te merken dat de alternatieven ook niet zonder ethische consequenties gaan.

Die alternatieven zijn namelijk: 1. je kind een leven lang laten leven met een verschrikkelijke ziekte, 2. embryonale selectie of 3. abortus. Met andere woorden: als ik als moeder wist dat mijn kind een mitochondriale ziekte zou krijgen, dan zou ik de genetische modificatie toch zeker overwegen.

Het is een heel ingewikkeld vraagstuk dat je hier aansnijdt. In de eerste plaats vanwege de technische kant ervan, maar niet in de laatste plaats wegens de medisch ethische vragen. Ik zal proberen een en ander beknopt, maar helder te ontrafelen.

Mitochondriën

Mitochondriën zijn ronde of boonvormige organellen in de lichaamscellen. De mitochondriën zijn de "energiecentrales" van de cel. In de mitochondriën wordt de energie uit de voeding omgezet in een vorm die de cel (en dus het lichaam) kan gebruiken voor alle functies (bewegen, groeien, denken etc.). Mitochondriën bevinden zich in vrijwel alle cellen waaruit ons lichaam is opgebouwd.

Mitochondriale ziekten

Mitochondriale / mitochondriële ziekten –ook wel energiestofwisselingsziekten– genoemd, zijn ziekten die veroorzaakt worden door een fout in en van de vele stappen (reacties) in de stofwisseling. De gehele stofwisseling bestaat uit vele duizenden verschillende reacties.
In de mitochondria vinden wel meer dan 100 verschillende stofwisselingsstappen plaats.
Men spreekt van een mitochondriale ziekte indien een of meer van de omzettingen naar energie niet goed verloopt. 1 op de 5.000 mensen hebben een mitochondriale aandoening, wat voor Nederland (17 mln inwoners), neerkomt op ongeveer 3.400 patiënten. Omdat op zoveel verschillende plekken in je lichaam deze energiefabriekjes voorkomen, kunnen er –als gevolg van een mitochondriale ziekte- ook heel veel verschillende symptomen optreden op uiteenlopende plaatsen in het lichaam (zie bijlage onderaan).

Syndromen

Er wordt een aantal syndromen onderscheiden, waarvan het Leigh syndroom het bekendste is. Mensen met dit syndroom ontwikkelen een geestelijke achterstand, hebben afwijkende ademhaling, afwijkende beweging, en een MRI van de hersenen vertoont afwijkingen.

Prognose

De leeftijd waarop een mitochondriale aandoening zich openbaart, verschilt sterk. De ziekte uit zich soms al vlak na de geboorte maar kan ook pas op latere leeftijd optreden of op de volwassen leeftijd. Soms kan een kind bij de geboorte al ernstig ziek zijn, het is dan erg slap en het bloed is sterk verzuurd. Vaak gaan patiënten geleidelijk achteruit, maar de ziekte kan ook stabiel zijn. Prognoses voor het verdere verloop van de ziekte zijn meestal moeilijk te geven.

Erfelijk

Mitochondriën bevatten, naast het erfelijk materiaal dat van vader en moeder afkomt, ook een stukje eigen DNA dat alleen van de moeder afkomstig is. De erfelijke fout ligt op het mitochondriële DNA (mtDNA) en erft alleen over via de moeder. Dit noemt men maternale overerving.

Wat is eraan te doen?

Mitochondriële aandoeningen zijn niet te genezen. Daarom wordt er door onderzoekers ingezet op het vroegtijdig (voor de geboorte) herkennen van ‘defecte’ mitochondriën. Eigenlijk zijn er grofweg drie ‘behandelopties’ die allen pre-implantatief worden toegepast. De bevruchting gebeurt bij alle technieken via een vorm van IVF:
1. Pre-implantatie Genetische Diagnostiek (PGD)
PGD betreft het testen van embryo’s om die embryo’s te selecteren met de laagste hoeveelheid afwijkend mtDNA. Daarna wordt het beste embryo (of meerdere embryo’s) teruggeplaatst. Omdat PGD niet werkt bij vrouwen met hoge hoeveelheden afwijkend mtDNA, zijn er twee nieuwe technieken ontwikkeld:

2. Spindle transfer (MST)
Bij de spindle transfer wordt uit een onbevruchte eicel van de moeder de erfelijke informatie gehaald. Dit wordt in een andere onbevruchte eicel geplaatst, waar de erfelijke informatie is uitgehaald. De eicel wordt vervolgens bevrucht met het sperma van de vader.

3. Pronuclear transfer (PNT)
Bij de pronuclear transfer wordt de celkern (bevat alleen DNA) uit de bevruchte eicel van de ouders gehaald en in een andere bevruchte eicel (waar de celkern uitgehaald is) geplaatst. Hierdoor heeft de embryo wel het DNA dat van de ouders komt, maar niet de mitochondriën van de moeder met eventuele afwijkingen in het mtDNA.

Bij beide technieken wordt dus wel de erfelijke informatie van de moeder gebruikt, maar niet de eicel zelf.

Ethische reflectie

Bij een ethisch reflectie als deze is het van belang onderscheid te maken tussen de ethiek van de gevolgen en de ethiek van de handeling zelf. Verder zijn het maar ten dele Bijbelse argumenten die bij deze ethische reflectie een rol spelen. Veel van de onderstaande ethische overwegingen komen uit seculiere wetenschappelijke literatuur over dit onderwerp.

•    Ethiek van de gevolgen
Als we alleen naar de gevolgen van de handeling en van de alternatieven zouden kijken, dan zouden we in dit geval snel klaar zijn. De vraagsteller geeft dit zelf ook al aan: “Ook is het denk ik goed om op te merken dat de alternatieven ook niet zonder ethische consequenties gaan. Die alternatieven zijn namelijk: 1. je kind een leven lang laten leven met een verschrikkelijke ziekte, 2. embryonale selectie of 3. abortus.” . De genoemde opties (PGD, Spindle transfer en pronuclear transfer) lijken op het eerste gezicht inderdaad minder heftige gevolgen te hebben dan de genoemde alternatieven, dus zijn we geneigd hiernaar onze voorkeur uit te laten gaan.

Als we vooral letten op de gevolgen, is het ook relevant te kijken naar de veiligheid van de technieken. Vooral voor PNT en MST geldt dat nog meer onderzoek moet plaatsvinden en dat de lange termijn gevolgen voor kinderen, die uit deze techniek voortkomen nog onbekend zijn.

Eén van de mogelijke gevolgen, die in deze specifieke situatie vooral interessant is, is de eventuele (nadelige) gevolgen voor de identiteit van het toekomstige kind. Zowel bij PNT als bij MST hebben deze kinderen genetisch materiaal van drie personen (de vader, de moeder en de donor van de mitochondria). Weliswaar erft het kind de meerderheid van zijn genetische informatie van zijn ouders, maar een klein deel komt van de donor van de mitochondria. Het genetisch profiel is voorgoed veranderd en wordt daarna, in geval van een meisje, ook weer doorgegeven naar volgende geslachten.

Sommigen zijn ook van mening dat hiermee een grens wordt overschreden. Als we aan het DNA van mensen gaan sleutelen (ook al laten we de kern onaangetast), zou dit het begin kunnen zijn van een hellend vlak.

•    Ethiek van de handeling zelf
De vraagsteller vraagt zich af: “Hoe kan deze techniek nu (Bijbels gezien) verkeerd zijn? Je ‘knutselt’ wel aan Gods creatie, maar niet zodanig aan een persoon dat hij er anders uit gaat zien”. En: “je repareert iets wat God vast niet zo had bedoeld”.
Deze gedachtegang is goed te begrijpen. Gelukkig hebben we allerlei goede medische behandelingen die we ook echt mogen inzetten om ziekte te genezen. De vraag wanneer dit van ‘genezen’ overgaat naar ‘verbetering’ is soms een grijs gebied, maar je zou kunnen zeggen dat dit in het geval van mitochondriële ziekten duidelijk is: het gaat niet om verbetering maar om genezing; althans het voorkomen van een ziekte.

Een belangrijk knelpunt bij deze techniek (en dat geldt alleen voor PGD en voor de PNT variant) is echter hoe wordt omgegaan met embryo’s. Zowel bij PGD als bij PNT worden embryo’s vernietigd. Over het algemeen is in de christelijke (bio)ethiek het standpunt dat zowel vanuit biologisch gezichtspunt, maar ook filosofisch er sterke argumenten zijn voor de opvatting dat het embryo een individu is van de menselijke soort en als zodanig als mens behandeld dient te worden. Daar past vernietiging niet bij.
Zelfs al houd je er een iets liberaler standpunt ten aanzien van embryo’s op na, dan nog zijn veel christenen er van overtuigd (we zien dat al bij de kerkvaders in de eerste eeuwen na Christus) dat embryo’s vanwege de potentialiteit van het leven beschermwaardig zijn.

Conclusie

We kunnen concluderen dat alleen de MST techniek, waarbij een eicel van een donor wordt gebruikt, ontkomt aan de fundamentele kritiek t.a.v. de beschermwaardigheid van het leven. Toch gelden ook hier nog de kanttekeningen die al eerder genoemd zijn, al liggen die dan meer in de ethiek van de gevolgen dan in de ethiek van de (be)handeling zelf.

Bronnen:

-    Amato P, Tachibana M, Sparman M, Mitalipov S (2014). Three-parent in vitro fertilization: gene replacement for the prevention of inherited mitochondrial diseases. Fertility and Sterility; 101(1): 31-35
-    Boer, T.A., 2009. Bezinning op het levensbegin. Verzamelde opstellen van Henk Jochemsen. Lindeboomreeks nr. 17.
-    Boer, T.A. en A.S. Groenewoud, 2012. Vroegchristelijke denkers en hedendaagse morele zorgdilemma’s. www.pthu.nl/over_pthu/Medewerkers/boer/Boer_2011_Groenewoud_ZonMw_Kerkvaders.pdf
-    Smits, BW. ea., 2008. Mitochondriale ziekten; orgaanspecialisme-overstijgend denken gevraagd Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde.
     www.mitoinfo.nl/mitoinfo/erfelijkheid-genetica2
-    www.parliament.uk/briefing-papers/SN06833.pdf
-    Ethical_issues_of_new_techniques_to_avoid_mitochondrial_disease
-    www.parliament.uk/briefing-papers/POST-PN-431.pdf
-    www.ntvg.nl/system/files/publications/2008122750001a.pdf
-    www.stofwisselingsziekten.nl/mitochondriele-aandoeningen-voorkomen/


 

Dit artikel is beantwoord door

dr. Stef Groenewoud

• Geboortedatum:
  24-05-1977
• Kerkelijke gezindte:
  PKN (Hervormd)
• Woon/standplaats:
  Lienden
• Status:
  Inactief

3 artikelen

Dit panellid heeft meerdere artikelen geschreven