Rouwverwerking voor dochtertje

dr. J. van der Wal | 2 reacties | 25-06-2013| 08:52

Onze dochter van bijna acht heeft al twee keer het overlijden meegemaakt van een nabij persoon. We hebben er haar zoveel mogelijk bij betrokken: samen gekeken naar de overledene, meegenomen naar de begrafenis, omdat we begrepen dat dit goed is voor de verwerking. Nu vond zij het achteraf (de eerste keer) heel eng om de overledene te zien, ondanks een goede voorbereiding van onze kant. Ze wilde er nadien ook niet meer over praten, duwde het weg en ook niet er over tekenen of zo. De tweede keer (van haar oma) wilde ze eigenlijk niet mee om te kijken, maar hebben we geprobeerd haar toch te stimuleren om dit toch te doen. Maar ook hier is ze heel angstig van geworden. Terwijl we mochten geloven dat oma nu bij de Heere was en we dit ook aan haar uitgelegd hebben. Zij wilde tijdens de begrafenis ook absoluut niet bij het sluiten van de kist zijn. Ze zat toen alleen in de gang, terwijl iedereen (haar neefjes en nichtjes) er wel bij waren. Nu is het zo dat er op korte termijn waarschijnlijk weer een sterfgeval zal zijn binnen onze familie. We bereiden haar daar al op voor, maar ze geeft nu al aan echt niet mee te willen en zo. Hoe kunnen we hier het beste mee om gaan? Het is toch haar opa. Moeten we haar tegen haar wil toch laten kijken? En meenemen naar de begrafenis? Wat is het beste voor haar rouwverwerking?

Op uw vraag wil ik graag in algemene zin ingaan. Mogelijk biedt het antwoord hier en daar wat aanknopingspunten waar u mee verder kunt. Een meer specifiek antwoord behoeft veel meer specifieke informatie, maar dat kan hier uiteraard niet de bedoeling zijn.

Zo rond de leeftijd van zes jaar begint bij kinderen besef te ontstaan van de realiteit van de eindigheid van het leven en dus ook van het eigen leven. Dat is op zich al een angstig makende gedachte. Meteen zeg ik daarbij dat kinderen daar heel verschillend op reageren. Karakter en het gezinsklimaat spelen daarin een grote rol.

Als tijdens dit ontwakend besef van sterfelijkheid in de eigen omgeving zoals in uw geval twee geliefden vrij kort na elkaar overlijden, is de kans groot dat dit diepe indruk op het kind maakt. Angst voor het overlijden kan op allerlei manieren blijken, bijv. angst als een ouder later dan afgesproken thuis komt of de angst te zullen sterven als het kind zich ziek voelt. Kortom, realiseert u zich dat een herhaalde confrontatie met de dood, behoorlijk angstaanjagend kan zijn voor een kind van acht.

Daarbij komt dat een kind van deze leeftijd in een ontwikkelingsfase verkeert, die een beetje dubbel is. Een kind van acht begint zich bewust te worden van een groeiende onafhankelijkheid. Ze kunnen veel dingen al zelf, het zelfstandig denken gaat zich ontwikkelen. Ze nemen niet meer alles meteen aan, maar denken er zelf over na. Maar deze prille zelfstandig wording is nog heel kwetsbaar. De confrontatie met de dood kan een kind terug werpen op kinderlijke reacties, maar vanwege de leeftijd en schaamte voor anderen, kan een kind moeite hebben om daar open over te praten. Ze hebben eigenlijk een sterke behoefte aan veiligheid, troost en geborgenheid, maar kunnen dit verlangen moeilijk toelaten en uiten. Dat staat ook in de weg dat ze de veiligheid en troost als hen die geboden worden, ongecompliceerd kunnen ontvangen zoals een jonger kind vaak automatisch doet.

Dat maakt het ook voor ouders ingewikkeld. Een kind kan sterke gevoelens en behoeften hebben, maar die niet kunnen of durven uiten. Dat maakt de kans groot dat je die behoeften als ouder niet onderkent en er dus ook niet op in gaat. Logisch dat er dan spanningen ontstaan en dat het contact met het kind lastiger wordt.

Als ik vanuit deze algemene opmerkingen kijk naar uw vraag, dan valt mij op dat u uw best hebt gedaan uw kind zoveel mogelijk te betrekken bij de overlijdens die niet zo lang geleden hebben plaatsgevonden. U hebt uw kind meegenomen en er veel aandacht aan gegeven door er over te praten. Dit ook vanuit de veronderstelling dat deze aanpak helpt bij verwerking. In beginsel klopt dit laatste ook. Door een kind goed te informeren en te betrekken bij de gebeurtenissen, leert het de werkelijkheid onder ogen te zien en wordt tastbaar en in beginsel hanteerbaar wat er is gebeurt. Dat voorkomt allerlei onjuiste denkbeelden.

Wat ik echter niet lees in uw vraag (wat natuurlijk niet wil zeggen dat het niet plaatsvindt), is de aandacht voor het feit dat de vrij massieve confrontatie met de dood (twee keer kort na elkaar en nu iemand die binnen afzienbare termijn lijkt te overlijden) intense gevoelens van angst kunnen oproepen.

Behalve de aandacht voor het onder ogen zien van de realiteit en praktische begeleiding daarbij rond het afscheid nemen en begraven, is er ook veel aandacht nodig voor de kwetsbaarheid en angst van uw kind. Aansluitend hierbij noem ik weer wat algemene aandachtspunten.

In de eerste plaats het gevoel van veiligheid bij het kind. Dan gaat het over beschikbaar zijn voor een kind, serieus nemen van de gevoelens, het kind aanvaarden zoals het is en voorspelbaar zijn zodat het weet dat het op u kan rekenen. Veiligheid is de basis en die moet in orde zijn. De werkelijkheid van de dood van een naaste is voor een kind van acht een grote inbreuk op die veilige en voorspelbaar gewaande leefwereld. De basisveiligheid kan er door worden bedreigd. Het besef dringt door dat ook de eigen ouders en ook het kind zelf kunnen overlijden. Dat kan veel angst en verdriet geven.

In de tweede plaats noem ik de noodzaak om aan te sluiten bij wat er in het kind omgaat. Benoem wat je ziet, of wat het kind bij u aan gevoelens en gedachten oproept. En dat op een manier die uitnodigend is, niet beoordelend, laat staan veroordelend of straffend. Laat een kind merken dat het zich mag voelen zoals het zich voelt, ook al vindt uw kind dat misschien kinderachtig of verwarrend. Deze ruimte voor en acceptatie van uw kind is heel belangrijk.

Een dergelijke benadering veronderstelt rust en gelegenheid. Zeker als de dood in het leven komt, vraagt dat heel veel van ons. Ook aan energie en aandacht. Zorg er voor dat de agenda niet tot of over de rand gevuld is, maar dat je er kunt zijn zonder al te veel verplichtingen. Dat zijn de essentiële voorwaarden voor een spontaan en ontspannen gesprek met elkaar en met de kinderen. En trouwens ook voor de eigen bezinning.

Ruimte bieden aan verdriet en angst is het volgende wat ik wil noemen. Als ouder biedt u wat dat betreft belangrijk voorbeeld gedrag. Wat laat u zien van uw eigen gevoelens? Hoe dat u dat naar uw kinderen? Het is goed om te laten merken wat het u doet. Daarmee laat u zien dat gevoelens er mogen zijn en dat is uitnodigend naar uw kinderen. Ze weten dan dat ze zich er niet voor hoeven schamen en dat het oplucht om jezelf te kunnen zijn. Ook leren ze er veel van als u praat over uw gevoelens. Dat moet een kind van acht immers nog helemaal leren. Belangrijk is wel dat u de kinderen niet confronteert met eigen onbeheerste emoties, want daar worden kinderen juist angstig van. Ook als volwassene kan het je wel eens teveel worden, maar laat dat niet gebeuren als een kind erbij is.

Ruimte bieden aan de emoties bij een kind vraagt soms wel om grenzen. Als kinderen onbedaarlijk gaan huilen, of agressief en onhandelbaar worden, is het belangrijk daar grenzen aan te stellen. Juist ook in het belang van het kind zelf. Trek een kind dan op schoot, of help het in de vorm van spel of andere bezigheid om zich te uiten.

Afleiding is ook belangrijk. Niet om de werkelijkheid te ontkennen, maar om het evenwicht te bewaren tussen de confrontatie met de dood en perioden om met andere dingen bezig te zijn. Het is niet goed als kinderen van deze leeftijd te lang en te eenzijdig met deze dingen bezig zijn. Ze moeten ook gewoon kind kunnen zijn.

Tenslotte noem ik het belang van perspectief op het eeuwige leven. Een overlijden biedt gelegenheid om te praten over de kracht van Christus opstandig uit de dood en de belofte van het eeuwige leven met Hem. De dood is wel een ingrijpend en smartelijk verlies. Een kind van God mag weten dat het ook een deur is naar een leven zonder ziekte en rouw en met Christus die hij liefheeft en waar hij naar verlangt. Het doet mij goed dat u dat ook noemt in uw vraag. Juist kinderen zijn daar heel ontvankelijk voor. Dat perspectief geeft het meest krachtige en troostvolle kader om alle andere moeilijke en verdrietige dingen een plaats te geven. Het besef groeit dat die dingen en de dood zelf niet het laatste woord hebben.

In alle voorzichtigheid werp ik de vraag op of de afwerende en angstige reacties van uw kind op uw pogingen om haar te betrekken bij de gebeurtenissen rond de overlijdens, misschien een signaal zijn dat de dingen wat uit balans zijn geraakt. Mogelijk teveel confrontatie en te weinig aandacht voor haar veiligheid, angsten en behoefte aan troost en leren hanteren van haar gevoelens.

Dit zijn zo wat mogelijke aanknopingspunten die ik kan noemen.

Samenvattend: het is goed als het kind de realiteit van het sterven onder ogen leert zien. Tegelijk moet goed worden beseft dat dit voor een kind nieuw en vaak ook beangstigend is, zeker als het kort na elkaar voor komt. De confrontatie met de realiteit van de dood en met de sterfelijkheid van zichzelf en geliefden is zo heftig, dat er veel aandacht gegeven moet worden aan de gevoelens van veiligheid, begrip, acceptatie en begeleiding in het omgaan met deze gevoelens. Alleen dan kan een kind leren om geleidelijk aan met de pijn van een overlijden om te gaan. Het spreekt vanzelf dat dit niet in één keer gaat, maar dat dit tijd en geduld vraagt. Leg daar geen druk op, want dat werkt averechts.

Dr. J. van der Wal

Dit artikel is beantwoord door

dr. J. van der Wal

Dit panellid heeft meerdere artikelen geschreven